Chuẩn bị đại tràng là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm chuẩn bị đại tràng

Chuẩn bị đại tràng (bowel preparation) là quá trình làm sạch lòng ruột kết nhằm loại bỏ phân, dịch và các chất cặn bã trước khi thực hiện các thủ thuật y học như nội soi đại tràng, phẫu thuật đại trực tràng, chụp đại tràng ảo hoặc nội soi viên nang. Đây là bước bắt buộc giúp đảm bảo điều kiện quan sát tối ưu cho bác sĩ, từ đó tăng độ chính xác chẩn đoán và giảm nguy cơ tai biến.

Chuẩn bị đại tràng đạt hiệu quả khi lòng ruột sạch đến mức có thể quan sát rõ toàn bộ niêm mạc đại tràng mà không cần rửa thêm trong quá trình nội soi. Nếu ruột không được làm sạch đúng cách, phân còn sót lại có thể che khuất tổn thương như polyp nhỏ, u ác tính sớm hoặc làm sai lệch kết quả xét nghiệm hình ảnh. Một lần nội soi thất bại do chuẩn bị kém có thể kéo theo chi phí điều trị tăng cao và nguy cơ chẩn đoán chậm trễ.

Theo Hiệp hội Nội soi Tiêu hóa Hoa Kỳ (ASGE), tỷ lệ nội soi đại tràng không đạt yêu cầu do chuẩn bị ruột không đầy đủ chiếm khoảng 20–25%, làm tăng nguy cơ bỏ sót tổn thương và kéo dài thời gian thực hiện thủ thuật.

Tại sao cần chuẩn bị đại tràng?

Lòng đại tràng bình thường luôn chứa phân, vi khuẩn, dịch nhầy và các mảnh vụn thức ăn chưa tiêu hóa hết. Trong thủ thuật như nội soi đại tràng, mục tiêu là quan sát rõ ràng toàn bộ niêm mạc ruột kết để phát hiện bất thường. Nếu còn tồn đọng cặn phân, tầm nhìn sẽ bị hạn chế, nguy cơ bỏ sót các tổn thương nhỏ như polyp hoặc vết loét cao hơn.

Chuẩn bị đại tràng không đầy đủ còn có thể làm tăng thời gian thủ thuật do cần bơm rửa nhiều lần, tăng nguy cơ tổn thương niêm mạc, nhiễm trùng và gây khó khăn cho bác sĩ nội soi. Bên cạnh đó, nếu chuẩn bị không đạt yêu cầu, người bệnh có thể phải hẹn lại thủ thuật, gây lãng phí tài nguyên y tế và ảnh hưởng đến tâm lý người bệnh.

Lợi ích chính của chuẩn bị đại tràng đầy đủ:

• Tăng độ chính xác trong phát hiện polyp, ung thư sớm
• Rút ngắn thời gian thủ thuật và hồi phục
• Giảm nguy cơ tai biến như thủng ruột, nhiễm trùng
• Tránh phải nội soi lại do hình ảnh kém chất lượng

Chỉ định và các thủ thuật liên quan

Chuẩn bị đại tràng được chỉ định rộng rãi trong nhiều tình huống lâm sàng, đặc biệt khi cần đánh giá toàn bộ đại tràng hoặc can thiệp vào hệ tiêu hóa dưới. Các thủ thuật cần làm sạch ruột bao gồm:

• Nội soi đại tràng toàn bộ (colonoscopy)
• Nội soi đại tràng sigma (sigmoidoscopy)
• Nội soi viên nang ruột non có nguy cơ rơi viên nang trong đại tràng
• Phẫu thuật cắt đại tràng, nối ruột, nạo hạch trong ung thư đại trực tràng
• Chụp CT đại tràng ảo (CT colonography)

Mức độ chuẩn bị cần thiết tùy thuộc vào thủ thuật cụ thể. Ví dụ, nội soi đại tràng đòi hỏi ruột phải sạch toàn bộ từ manh tràng đến trực tràng, trong khi nội soi sigma có thể yêu cầu ít hơn. Việc đánh giá đúng chỉ định giúp lựa chọn phác đồ chuẩn bị phù hợp, giảm thiểu rủi ro và tăng hiệu quả can thiệp.

Ngoài chỉ định chuyên môn, các yếu tố như tuổi tác, bệnh lý nền (suy thận, tim mạch, đái tháo đường), tiền sử phẫu thuật bụng hoặc tuân thủ kém cũng ảnh hưởng đến kế hoạch chuẩn bị đại tràng.

Nguyên lý sinh lý học của quá trình làm sạch đại tràng

Quá trình làm sạch đại tràng dựa trên nguyên lý sinh lý học gồm hai yếu tố chính: tăng nhu động ruột để đẩy chất thải ra ngoài và giữ nước trong lòng ruột nhằm hóa lỏng phân, từ đó dễ dàng thải trừ. Cơ chế này được kích hoạt thông qua các thuốc nhuận tràng hoặc dung dịch điện giải có tính thẩm thấu cao.

Có hai nhóm cơ bản trong các tác nhân làm sạch:

• Chất kích thích nhu động: như bisacodyl, senna – tác động lên hệ thần kinh ruột để tăng co bóp.
• Chất tăng thẩm thấu: như polyethylene glycol (PEG), sodium phosphate – tạo áp lực thẩm thấu kéo nước vào lòng ruột.

Quá trình này có thể mô hình hóa đơn giản bằng phương trình: $Q = V_{in} - V_{out} + \Delta S$ trong đó:

• $Q$: lượng dịch giữ lại trong lòng ruột
• $V_{in}$: thể tích nước đưa vào qua đường uống
• $V_{out}$: lượng dịch mất qua hấp thu
• $\Delta S$: thay đổi dịch do tiết dịch nội sinh hoặc tiêu hóa

Hiệu quả làm sạch phụ thuộc vào cân bằng giữa lượng nước được giữ lại trong lòng ruột và nhu động ruột đủ mạnh để đẩy phân ra ngoài. Sự phối hợp giữa các yếu tố này giúp tạo ra phân lỏng không màu, dấu hiệu của ruột đã được làm sạch đạt yêu cầu.

Các phương pháp chuẩn bị đại tràng phổ biến

Các phương pháp chuẩn bị đại tràng được phân loại dựa trên loại dung dịch sử dụng, liều lượng, cơ chế tác dụng và mức độ dung nạp. Việc lựa chọn phương pháp phù hợp phụ thuộc vào thể trạng bệnh nhân, thời điểm thực hiện thủ thuật và nguy cơ rối loạn điện giải.

Các nhóm dung dịch phổ biến:

• Polyethylene Glycol (PEG): dung dịch đẳng trương không hấp thu, an toàn cho hầu hết bệnh nhân, đặc biệt người lớn tuổi hoặc có bệnh lý tim thận. Liều thông thường: 4 lít chia làm 2 lần.
• Sodium Phosphate (NaP): dung dịch tăng thẩm thấu, hiệu quả mạnh, dung tích nhỏ nhưng có nguy cơ rối loạn điện giải, chống chỉ định ở bệnh nhân suy thận.
• Magnesium Citrate: tác dụng nhuận tràng thẩm thấu, ít phổ biến hơn, thường dùng kết hợp với các thuốc khác.
• Phác đồ kết hợp: PEG + ascorbic acid, senna + bisacodyl cho hiệu quả tốt hơn, giảm thể tích cần uống.

So sánh các phương pháp:

Phương pháp	Thể tích	Ưu điểm	Hạn chế
PEG	4 lít	An toàn, không rối loạn điện giải	Khó uống do lượng lớn
PEG + Ascorbate	2 lít	Dễ dung nạp hơn, hiệu quả tương đương	Vị chua, có thể gây buồn nôn
Sodium Phosphate	90–100 ml	Hiệu quả nhanh, thể tích nhỏ	Nguy cơ cao, không dùng cho người bệnh thận

Theo National Library of Medicine (2021), phác đồ phân liều (split-dose) với PEG cho hiệu quả làm sạch đại tràng tốt hơn, giảm nguy cơ nội soi thất bại so với liều duy nhất.

Chế độ ăn trước khi chuẩn bị đại tràng

Chế độ ăn ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả làm sạch ruột. Hướng dẫn quốc tế khuyến cáo nên bắt đầu chế độ ăn ít chất xơ trước thủ thuật từ 2–3 ngày, sau đó chuyển sang chế độ lỏng trong vòng 24 giờ cuối cùng.

Các giai đoạn ăn uống:

1. 2–3 ngày trước: tránh thực phẩm nhiều xơ (rau sống, hạt, trái cây có vỏ, ngũ cốc nguyên hạt)
2. 1 ngày trước: ăn thức ăn mềm, không màu, dễ tiêu (cháo trắng, mì không sốt, nước dùng)
3. 6–8 giờ trước thủ thuật: nhịn hoàn toàn, chỉ uống nước lọc hoặc nước điện giải

Bệnh viện có thể yêu cầu chế độ "clear liquid" gồm:

• Nước lọc, nước muối sinh lý
• Nước trái cây không cặn (không màu đỏ hoặc tím)
• Thạch gelatin trong suốt không màu
• Trà không sữa, nước ngọt trong

Chế độ ăn phù hợp giúp tăng khả năng tuân thủ, hạn chế sót cặn, rút ngắn thời gian làm sạch và giảm lượng thuốc phải dùng.

Đánh giá hiệu quả làm sạch đại tràng

Sau khi hoàn tất quá trình chuẩn bị, bác sĩ sẽ đánh giá hiệu quả làm sạch trong quá trình nội soi bằng thang điểm Boston Bowel Preparation Scale (BBPS). Đây là công cụ tiêu chuẩn quốc tế, chia đại tràng thành 3 đoạn: phải, ngang, trái. Mỗi đoạn được chấm điểm từ 0 đến 3.

Thang BBPS:

Điểm	Mô tả
0	Không quan sát được, đầy phân hoặc dịch
1	Quan sát kém, cần rửa nhiều mới thấy niêm mạc
2	Quan sát được phần lớn, còn ít cặn hoặc dịch
3	Quan sát rõ, không cần rửa thêm

Tổng điểm BBPS ≥6 (trên tổng 9) được coi là đạt chuẩn cho nội soi chất lượng. Điểm thấp hơn có thể yêu cầu lặp lại nội soi hoặc trì hoãn chẩn đoán.

Tác dụng phụ và lưu ý an toàn

Tác dụng phụ thường gặp khi chuẩn bị đại tràng bao gồm buồn nôn, nôn, chướng bụng, tiêu chảy, mệt mỏi và mất ngủ do phải dậy sớm uống thuốc. Một số biến chứng nghiêm trọng có thể xảy ra như mất nước, rối loạn điện giải, đặc biệt ở người cao tuổi hoặc mắc bệnh nền.

Cần thận trọng trong các trường hợp:

• Suy thận mạn, nguy cơ tăng phosphate máu với NaP
• Suy tim sung huyết, nguy cơ quá tải dịch
• Đái tháo đường, do phải nhịn ăn kéo dài
• Bệnh Parkinson, nguy cơ rối loạn vận động ruột

Khuyến nghị từ NICE và ASGE yêu cầu đánh giá lâm sàng kỹ trước khi chỉ định thuốc, bổ sung điện giải khi cần, và hướng dẫn người bệnh kỹ lưỡng để tránh biến chứng không đáng có.

Xu hướng và cải tiến trong chuẩn bị đại tràng

Nghiên cứu và cải tiến trong chuẩn bị đại tràng tập trung vào việc cải thiện khả năng dung nạp, giảm thể tích cần uống, cá nhân hóa phác đồ và tăng khả năng đánh giá tự động hiệu quả làm sạch qua AI.

Các xu hướng mới:

• Phát triển viên nén làm sạch thay dung dịch uống
• Sử dụng thuốc có mùi vị dễ chịu, ít gây nôn
• Ứng dụng công nghệ theo dõi di động để nhắc giờ uống thuốc
• Hệ thống AI phân tích hình ảnh nội soi để đánh giá BBPS tự động

Tương lai của chuẩn bị đại tràng sẽ nghiêng về các giải pháp cá nhân hóa, giúp nâng cao chất lượng thủ thuật và trải nghiệm bệnh nhân, đồng thời giảm chi phí y tế do hạn chế nội soi lại.

Tài liệu tham khảo

1. ASGE – Understanding Bowel Preparation
2. NLM – Colonoscopy Preparation Review (2021)
3. SAGES – Guidelines for Colonoscopy
4. NICE – Colorectal Cancer Referral Guidelines
5. Gastroenterology – Bowel Preparation Scale Validation